اگرچه تئاتر در ایران به شیوه اروپائی از دوره مشروطیت آغاز شد اما زنان نه تنها اجازه بازی کردن در نمایشها را نداشتند که حتی از دیدن آنها هم محروم بودند. چنانکه در آن نمایشها نقش زنان را مردان بازی می کردند که به آنها «زن پوش» می گفنتد.

با آغاز سلطنت رضاشاه پهلوی ابتدا زنان ارمنی و به دنبال آنها چند زن مسلمان روی صحنه رفتند. ملوک حسینی که گفته می شود اولین زن ایرانی مسلمانی است که روی صحنه رفت، گفته است: «من لباس پسرانه می پوشیدم و به اسم پسربچه کلیمی در تئاتر ظاهر می شدم و نقش زن را به عهده می گرفتم. زیرا اگر بو می بردند من زن هستم همانهایی که به تئاتر می آمدند و برایم کف می زدند درجا مرا می کشتند.»

از حدود سال ۱۳۰۰ بازیگران قفقازی به ایران آمدند و همین زنان ارمنی بودند که راه را برای زنان در ایران برای بازیگر شدن هموار کردند. از جمله این زنان میتوان پری آقابابوف، سیرانوش، مادام قسطانیان، لرتا، مادام گلندریان و مادام تریان را نام برد.

مادام تریان در شهر تبریز از پدر و مادری قفقاز در سال ۱۹۱۴ به دنیا می آید که بعدها به تهران کوچ می کنند و به مدرسه ارامنه می رود. در سن ۱۳ سالگی به سوئیس فرستاده می شود و به مدت چهار سال در آنجا اقامت کرده و به یادگیری هنر تئاتر می پردازد. وی در بازگشت به ایران با آرتوتریان که کارگردان تئاتر بود ازدواج می کند. مادام تریان می گوید:«من برای اولین بار روی صحنه تئاتر جامعه باربد شعر شمع و پروانه سعدی را اجرا کردم. تا آن زمان هیچ زنی در ایران روی صحنه تئاتر نرفته بود و به همین جهت برنامه من مورد استقبال فراوان قرار گرفت. متأسفانه در آن زمان زنها اجازه ورود به تئاتر و تماشا {را} نداشتند و خاص مردها بود.» مادام تریان می گوید که تنها در سال ۱۳۱۴ بود که به زنان اجازه دادند تا به دیدن تئاتر بروند.

مادام گالندریان دومین زن ایرانی ارمنی است که روی صحنه تئاتر در ایران رفته است. اما برخلاف مادام تریان، او همیشه با لباس مردانه به ایفای نقش پرداخته است. او هم در تبریز به دنیا می آید و کار تئاتر را از مدرسه ارامنه در تبریز در زمان احمدشاه قاجار شروع می کند. زمانی که زنان مسلمان در ایران اجازه رفتن به مدرسه را نداشتند و تنها در خانه به طور خصوصی تحصیل می کردند. در تهران برای اولین بار در نمایش «آرشین مال آلان» در نقش مردانه عسگر بازی می کند.

جالب است که همه بازیگران این نمایش زن بودند و به همین دلیل به دربار و به کاخ گلستان دعوت می شوند تا نمایش را برای زنان حرمسرا در دربار احمدشاه اجرا کنند. پس از حضور زنان ایرانی ارمنی بود که در بازیگرانی مثل چهرآزاد، ملوک ضرابی، مریم نوری، ملوک حسینی و عصمت صفوی شروع به بازی در تئاتر کردند و راه را برای دیگر زنان هموار کردند تا جایی که امروز صدها بازیگر و کارگردان زن در تئاتر و سینمای ایران مشغول کار هستند.

(این مقاله با استفاده از کتاب «ادبیات نمایشی در ایران» نوشتهٔ جمشید ملک پور، انتشارات توس، ۱۳۶۳ نوشته شده است.)

Despite the fact that theatre in Iran started using the European method in the Constitutional era, women were not allowed to act in the plays, nor were they allowed to  watch them. This prohibition meant that female roles in plays were performed by men who were called “Zan Poush” [i.e. wearing like women].

At the beginning of the Reza Shah Pahlavi Kingdom, the first Armenian females – followed by a few Muslim women – found their way to the stage. Molook Hosseini, who is said to be the first Iranian Muslim female on the theatre stage in Iran, said: “I was wearing boy clothes and appeared as a Kalimi boy in theatre and was taking the role in this way. Because if they realised that I was a woman, the same people who were coming to the theatre and clapping for me would have killed me.”

It was around the year 1921 that Qafqaz actors came to Iran and it was the Armenian women who paved the way for actresses in Iran. These women were as follows: Pari Aqabayev, Madam Siranoosh, Madam Asia Ghostantin, Loreta Hairapedian Tabrizi, Madam Galandarian and Madam Terian.

Madam Terian was born in 1914 in Tabriz to her Qafqaz parents. They then moved to Tehran and she attended an Armenian School. She was sent to Switzerland at the age of 13 and lived there for 4 years to learn the art of theatre. After coming back to Iran, she got married to Aarto Terian.

Madam Terian said: “I performed Saadi’s poem of Candle and the Butterfly on the Barbod Society theatre stage. Until then, no woman had performed on the theatre stage in Iran. Hence, my performance was highly welcomed. Unfortunately, in that period women did not have the permission to enter the theatre hall and watch. [It was] especially for men.”

Madam Terian says that it was in the year 1935 that women were permitted to watch theatre plays.

Madam Galandarian is the second Iranian Armenian female who played on the theatre stage in Iran. However, contrary to Madam Terian’s gender, she had always played in male clothes. She was born in Tabriz and started playing in the theatres of the Armenian School of Tabriz during the Ahmad Shah Qajar Kingdom. While Muslim women in Iran were not allowed to go to school and were expected to study at home privately, she played in the “Arshin Mal Alan” play in Tehran, in the male role of Askar for the first time. All the actors in this play were women which caught the interest of many, resulting in them being invited to the Golestan Palace to act for the women in Ahmad Shah’s Harem [King’s Wives House].

It was after the appearance of the Iranian Armenian women that actresses such as Rogheyeh Chehre-Azad, Molook Zarrabi, Maryam Noori, Molook Hosseini and Esmat Safavi started playing in theatre. They paved the way for other women so that now, hundreds of actresses and female directors are working in Iran’s theatre and cinema.

[This article was written based on the book “Acting Literature in Iran”, Author: Jamshid Malekpour, Toos Publications, 1363 (1984)].